Հայաստանի էներգահամակարգը: Ռեֆորմներ  և վերակազմավորումներ

Էներգետիկ ճգնաժամի սկզբնական շրջանում, 1992թ-ում,. էներգետիկ ճյուղի ապամենաշնորհացման և ռեֆորմացման ընթացքի կառավարման և  կազմակերպման առդյունավետությունը բարձրացնելու նպատակով  ձևավորվել է ՀՀ էներգետիկայի և վառելիքի նախարարությունը: Ընդհուպ մինչև 1995թ. դեկտեմբերը  էներգետիկայի ոլորտում  պահպանվում էր «Հայէներգո» պետհիմնարկության մենաշնորհը:

Ի հայտ են եկել թերություններ, որոնք առաջին հերթին պայմանավորված են եղել էներգետիկ ճգնաժամով: Այդ թերություններից կարելի է առանձնացնել սպառողների էներգամատակարարման ծայրահեղ անկայուն ռեժիմները, կայանների սեփական կարիքների սպառման  և համակարգում էլեկտրաէներգիայի փաստացի կորուստների մակարդակի կտրուկ բարձրացումը, էլեկտրաէներգիայի որակի կտրուկ նվազումը` հաճախականության և լարման գծով; արտադրության կատարողական կարգապահության և կուլտուրայի անչափ ցածր մակարդակը; պայմանագրային պարտավորությունների, էլեկտրաէներգիայի օգտագործման կանոնների և այլ կանոնների ու նորմերի զանգվածային խախտումները; համակարգ ստեղծող հաղորդիչ ցանցերի շառավիղային կառուցվածքը  (радиализация)     էներգահամակարգի աշխատանքի վթարայնության բարձրացումը  ռելեական պաշտպանության արդյունավետության նվազման պատճառով; գերբեռնվածության պատճառով բաշխիչ ցանցերում մեծ քանակությամբ ուժային սարքաորումների շարքից դուրս գալը; սպառվող էլեկտրաէներգիայի  համար վճարների հավաքագրման  չափազանց ցածր մակարդակը և այլն: Տեղի էր ունենում համակարգի հիմնական ֆոնդերի մաշման  և կորուստների ինտենսիվ ընթացք:

1995թ. դեկտեմբերին իրականացվեց Հայկական էներգահամակարգի ապակենտրոնացումը`էլեկտրաէներգիայի բաշխման և մանրածախ վաճառքի  վերաբերյալ գործառույթները  փոխանցվեցին տարածքային բաշխիչ ցանցերին, իսկ արտադրության վերաբերյալ     բոլոր խնդիրները` անկախ, պոտենցիալ մրցունակ արտադրող ձեռնարկություններին,  էլեկտրաէներգիայի հաղորդումը և մեծածախ վաճառքը ամրագրվեցին փոխադրող  ընկերությանը:

Ապակենտրոնացման առաջին փուլի սկզբնական ընթացաշրջանը ուներ հետևյալ առանձնահատկություններ ` որոշ էլեկտրակայաններ (ՀԷԿ-երի Որոտանյան կասկադ, ԵրՋԷԿ, Վանաձորի ՋԷԿ, փոքր ՀԷԿ-եր)  օրական կտրվածքով ռեժիմների կարգավորումը ապահովելու համար թողնվեցին «Հայէներգոյի»   կազմում:

Էլեկտրաբաշխիչ ձեռնարկություններում ծայրահեղ ծանր իրավիճակը (հսկողության և հաշվառման փաստացի բացակայությունը, օգտագործված էլեկտրաէներգիայի համար վճարների հավաքագրման ցածր մակարդակը` մինչև 25%, զանգվածային հափշտակությունները, բազմակի գերբեռնվածությունները ցանցերում և որպես հետևանք ` վթարներ, ուժային և օժանդակ սարքավորումների շարքից դուրս գալը և այլն)    հանգեցրեց 1996թ. 64 ցանցային պետական ձեռնարկություններ կազմավորելու մասին որոշում ընդունելուն: Այդ ձեռանրկությունների վրա դրվեցին հատուկ պարտավորություններ և համար պատասխանատվություն էլեկտրաէներգիայի համար, որպես ապրանքի տեսակ):

1997թ. ընդունվեց ՀՀ օրենքը «Էներգետիկայի մասին», որը գործում էր մինչև 2007թ. «Էներգետիկայի մասին» ՀՀ թարմացված օրենքի ընդունելը:

Այդ օրենքի հիման վրա նույն թվականին ստեղծվեց ՀՀ էներգետիկայի հանձնաժողով, որին փոխանցվեցին նախկին միջգերատեսչական սակագնային հանձնաժողովի լիազորությունները: ՀՀ նախագահի կողմից նշանակվող նոր հանձնաժողովը կոչված էր կարգավորել էներգետիկ ոլորտի սուբյեկտների փոխհարաբերությունները, սահմանել էներգետիկ ծառայությունների սակագները` հաշվի առնելով արտադրողների և այդ ծառայությունների սպառողների շահերը, աջակցել մրցունակ ծառայությունների ձևավորմանը և  զարգացմանը: 2003թ.-ից այլ ոլորտների կարգավորող գործառույթների փոխանցման կապակցությամբ վերոհիշյալ հանձնաժողովը վերակազմավորվեց ՀՀ բնական մենաշնորհներ կարգավորող հանձնաժողովի:

Այդ փուլի կարևորագույն խնդիրներից մեկն է հանդիսանում  էներգահամակարգի ռեժիմների կառավարման օպերատիվ կատարողական կարգապահության բարձրացումը:  Խնդիրը առավել սուր է դարձել ՀԱԷկ երկրորդ բլոկի կրկնակի թողարկումից հետո: Հուսալի և անխափան էլեկտրամատակարարման խնդիրը մղվեց երկրորդ պլան, զիջելով առաջնությունը ամբողջությամբ էներգահամակարգի և մասնավորապես ՀԱԷկ-ի կայուն, հուսալի և անվտանգ աշխատանքի ապահովման խնդրին: Էներգահամակարգի վերականգնման և տեխնիկական վիճակի բարելավման նպատակով գործի դրվեցին վարկային միջոցները և տարբեր երկրների կառավարությունների և միջազգային ֆինանսական կազմակերպությունների կողմից ցուցաբերվող տեխնիկական օգնությունը:

Հիմնական գերակայությունները տրվեցին ՀԱԷԿ-ի անվտանգության բարձրացմանը և համակարգ ստեղծող ցանցի առավել պատասխանատու հատվածներում մաշված բարձրավոլտ անջատիչների փոխարինմանը: Անցկացված ռեֆորմների  և վերափոխումների արդյունքները ազդեցություն ունեցան  էներգահամակարգի գործունեության բոլոր ուղղությունների և Հայաստանի ամբողջ տնտեսության վրա: Ոլորտի ապակենտրոնացումը խթանել է ֆինանսական կարգապահության ուժեղացումը, սպառվող էլեկտրաէներգիայի հաշվառման և հսկողության համակարգի կատարելագործումը, էլեկտրաէներգիայի տեխնիկական և առևտրային կորուստների նվազեցման ծրագրի մշակումը և այլն: Ոլորտի ֆինանսական   վիճակի բարելավումը թույլ է տվել ՀՀ էներգետիկայի նախարարությանը ակտիվացնել էներգահամակարգի բարոյապես  և ֆիզիկապես  մաշված հիմանական ֆոնդերի պահպանությանը  ուղղված ջանքերը:

 Էլեկտրաէներգիայի բաշխման և մանրածախ առևտրի ոլորտը այն տեսքով, որով այն եղել էր կազմակերպված նախորդ կառուցվածքում, գոյություն ունեցավ կարճ ժամանակ: Համախմբելու ինտենսիվ ընթացքի արդյունքում  64 մանր անարդյունավետ գործող ցանցային ձեռնարկությունների փոխարեն ստեղծվեցին  11 խոշոր, հետագայում միացած և դարձած 4 տարածքային , իսկ 2002թ.-ից Հայաստանի միասնական բաշխիչ էլեկտրական ցանց (ՀԷՑ):

ՀՀ էլեկտրաէներգետիկ սեկտորի ամբողջությամբ ապակենտրոնացված կառուցվածքը թույլ տվեց սկսել սեփականաշնորհման պլանի իրականացումը: Սկզբից սեփականաշնորհվեցին 11 փոքր  ՀԷԿ-եր: 2002թ. ՙՄիդլենդ ռեսորսիզ հոլդինգ ԼՏԴ՚ արտասահմանյան մասնավոր ընկերության կողմից սեփականաշնորհվեց ՀԷՑ-ը:

Զարգացման հիմնական ուղղությունները

Հետագա զարգացման համար հիմնական նշանակություն ունի  ՀՀ բնական մենաշնորհների կարգավորող հանձնաժողովի կողմից մշակած էլեկտրաէներգիայի և հզորության մեծածախ շուկայի բարենորոգման հայեցակարգը: Նշված հայեցակարգին համապատասխան էլեկտրական էներգիայի  շուկայի բարենորոգման  առաջին փուլում  իրականացվում է հարկադրական փուլի ձևանմուշը:  Պայմանագրային փոխհարաբերությունների հիմնական կողմեր են հանդիսանում մի կողմից էլեկտրաէներգիայի ինքնուրույն արտադրողներն ու  ներկրողները, իսկ մյուս կողմից միասնական բաշխիչ ընկերությունը: ՙԲարձավոլտ էլեկտրական ցանցեր՚,  ՙԷլեկտրաէներգետիկական համակարգի օպերատոր՚ և ՙՀաշվարկային կենտրոն՚ ձեռնարկությունները հանդիսանում են շուկայի լիարժեք մասնակիցներ  և տրամադրում են էլեկտրաէներգիայի փոխանցման տեխնիկական և տնտեսական կարգավարման, ինչպես նաև հաշվառման և հաշվարկման ծառայություններ մեծածախ շուկայում: Բացառությամբ արտաքին առևտրային գործարքների, բոլոր գործառույթային մակարդակներում սակագների ձևավորումն ու հաստատումը պահպանվում է Հանձնաժողովի իրավասությունների ներքո:

  Հայաստանի էլեկտրաէներգետիկական շուկայի ազատականացման  հետագա փուլերում նախատեսվում է նրա փուլային բացումը: Կարգավորումը կպահպանվի էներգետիկայի այն  ենթահատվածներում, որոնք հանդիսանում են բնական մենաշնորհներ:

Տնտեսական ճգնմաժամից ելքը, մակրոտնտեսական աճի կայուն միտումը թույլ տվեցին կենտրոնացնել ուշադրությունը վառելիքաէներեգետիկ համալիրի զարգացման հարցերի վրա:

 Հայաստանի ղեկավարությունը մեծ նշանակություն է տալիս հանրապետության էներգետիկ անվտանգությանը և էներգետիկ անկախությանը, որոնք անհրաժեշտ են երկրի հետագա կայուն  զարգացման համար: Էներգետիկայի զարգացման բազմաբնույթ ծրագրերի, ինչպես նաև տարբեր նպատակային ծրագրերի հիմքում դրված է երկրի էներգետիկ անվտանգության ողջամիտ մակարդակի հայեցակարգի ապահովումը:

Հայաստանի էներգետիկայի զարգացման ռազմավարությունը ներառվում է`

• Սեփական էներգետիկ ռեսուրսների առավել հնարավոր օգտագործումը ջերմային և էլեկտրական էներգիայի արտադրությունը ապահովելու համար: Տարատեսակության ստորակարգության ապահովումը`
• Ըստ արտադրության աղբյուրների` ԱԷկ, ՀԷկ, ՋԷԿ;
• Ըստ վառելիքի ապահովման` միջուկային վառելիք, բնական գազ, մազութ;
• Ըստ էներգառեսուրսների ապահովման եղանակների` էլեկտրագազատրանսպորտային մայրուղիներ, տրանսպորտային միջոցներ և նավթամթերքների առաքման եղանակների;
• էլեկտրաէներգետիկական և գազատրանսպորտային համակարգերի միջտարածքային համագործակցության և ինտեգրման խորացում և զարգացում:

Այդ ռազմավարական  սկզբունքների վրա հիմնվելով էներգետիկայի զարգացումը նախատեսում է`

Հիդրոէներգետիկայի ոլորտում`

• Առկա ՀԷԿ-երի վերականգնումը և արդիականացումը;
• Ամբողջ տնտեսապես հիմնավորված հիդրոպոտենցիալի` գումարային հզորությամբ 300 ՄՎտ (այդ թվում, միջին հզորության կայանները, Մեղրի ՀԷԿ, Շնող ՀԷԿ, Լոռիբերդ ՀԷԿ և մի շարք փոքր ՀԷԿ-երի) օգտագործումը

Ջերմաէներգետիկայի ոլորտում`

• Առկա բլոկների և ագրեգատների շահագործումը մինչ տեխնիկական ռեսուրսի լիակատար սպառումը;
• ջերմաէլեկտրակայանների տեխնիկական վերազինումը արդիական շոգեգազատուրբինային կայանքներով:

Գազային էներգետիկայի ոլորտում`

• գազի փոխադրման և բաշխման ցանցերի արդիականացում և հետագա զարգացում (ստորգետնյա պահեստարանների արդիականացում և ընդլայնում, Իրան-Հայաստան գազատարի շինարարությունը, բնակչությանը գազի մղման լիակատար վերականգնումը);
• վերականգնվող էներգետիկայի կայացում և զարգացում, այդ թվում` հողմային էներգետիկայի, արևային էներգետիկայի , երկրաջերմային էներգետիկայի և այլն;
• Էներգախնայողական քաղաքականության պլանային իրականացում

Միջուկային էներգետիկայի ոլորտում`

• Հայկական ԱԷԿ-ի գործող բլոկի անվտանգության մակարդակի անընդհատ բարձրացմանն ուղղված բոլոր նախատեսված միջոցառումների իրականացում: